Hoạ sĩ Trần Văn Cẩn sinh ngày 13/8/1910 tại thị xã Kiến An. Học hết tiểu học ông lên Hà Nội sống với bà nội. Cuộc sống ở đây không làm ông quên miền quê thơ ấu, nơi có người cậu làm nghề đồ hoạ và người mẹ dịu hiền.
Năm 1925 Trần Văn Cẩn thi đỗ vào trường Bách nghệ Hà Nội học khoa Vẽ mẫu - đăng ten và Thiết kế đồ gỗ. Năm 1930 tốt nghiệp, ông làm ở Sở cá Nha Trang với công việc vẽ lại những con cá lạ để lưu làm hồ sơ tư liệu. Tại đây, ông được tiếp xúc với cuộc sống của những người đi biển đồng thời được gặp một số hoạ sĩ người Pháp, từ đó ông mơ ước trở thành hoạ sĩ. Ông bắt đầu vẽ biển và cảng cá. Trở ra Hà Nội Trần Văn Cẩn học lớp dự bị do hoạ sĩ Nam Sơn huớng dẫn rồi thi đỗ vào trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương do Victo Tácdiơ (Victor Tardieu) làm Giám đốc và là ngưòi dạy chính. Khoá học đó chỉ có 6 sinh viên trong đó có Trần Văn Cẩn và Nguyễn Gia Trí.
Thời gian này sơn ta cũng giống sơn Trung Quốc và Nhật Bản chỉ được sử dụng cho các vật dụng hàng ngày như khay, tráp, đồ thờ...Năm 1932, hoạ sĩ Trần Quang Trân là người đầu tiên đã dùng bột vàng rắc lên màu sơn cánh dán để chuyển màu và chất. Sự kiện này đã đưa sơn ta từ lĩnh vực trang trí sang nghệ thuật hội hoạ. Tuy học sơn dầu nhưng Trần Văn Cẩn cũng nghiên cứu về sơn mài, sau nhiều lần thất bại, ông đã thành công cùng với những hoạ sĩ khác như: Trần Quang Trân, Nguyễn Gia Trí, Lê Phổ, Phạm Hậu, Nguyễn Khang... Ông đã có những đóng góp lớn cho sự ra đời và phát triển của nghệ thuật sơn mài mặc dù một số hoạ sĩ Pháp khi đó còn tuyên bố 'Sơn An Nam không nên và không thể đi vào con đường hội hoạ'.
Trần Văn Cẩn cũng quan tâm đến tranh lụa. Nhiều lần ông đến Đông Hồ (Bắc Ninh) và Hàng Trống (Hà Nội) để tìm hiểu nghệ thuật tranh khắc gỗ cổ truyền. Ông thích lối in chồng nhiều bản màu khác nhau của các nghệ nhân Đông Hồ và lối in nét sau đó bôi màu của tranh Hàng Trống, học lấy những tinh tuý, để sáng tạo nên những bức tranh đặc sắc.
Năm 1943, FARTA mở phòng tranh ở nhà Khai Trí Tiến Đức, Trần Văn Cẩn tham gia hai bức 'Em Thuý' (Sơn dầu) và 'Gội đầu' (Khắc gỗ) đều đoạt giải.
Trần Văn Cẩn gần gũi hoạ sĩ Nguyễn Đỗ Cung và qua đấy làm quen với Như Phong, Nguyễn Đình Thi, những trí thức yêu nước hoạt động trong nhóm Văn hoá cứu quốcccc. Trong những ngày sôi động tiền khởi nghĩa, Trần Văn Cẩn và Nguyễn Đỗ Cung dành nhiều thời gian vẽ tranh áp phích, ba tấm áp phích khổ lớn của Trần Văn Cẩn: 'Phá xiềng', 'Cứu nông dân', 'Trừ giặc đói', 'Ba kỳ thống nhất' đã được Hội Văn hoá cứu quốc bày tại phòng gương Nhà hát lớn Hà Nội ngay khi chính phủ Trần Trọng Kim còn nắm chính quyền.
Cách mạng tháng Tám thành công, Trần Văn Cẩn cùng nhiều hoạ sĩ khác đã hồ hởi dựng hàng chục tranh cổ động quanh hồ Hoàn Kiếm, bức 'Nước Việt Nam của người Việt Nam' của Trần Văn Cẩn đã được căng trên toà nhà Địa ốc ngân hàng (nay là Ngân hàng Nhà nước Việt Nam).
Năm 1946, triển lãm mỹ thuật toàn quốc lần đầu tiên dưới chế độ mới được mở tại Hà Nội. Bức 'Xuống đồng' của Trần Văn Cẩn đã được trao giải nhất và được Hội Văn hoá cứu quốc mua, cùng với bức 'Bác Hồ làm việc ở Bắc bộ phủ' của Tô Ngọc Vân và 'Chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh' của Nguyễn Đỗ Cung.
Toàn quốc kháng chiến bùng nổ, Trần Văn Cẩn ở Từ Sơn (Bắc Ninh) đã nhận kẻ vẽ cho phòng Thông tin huyện và sáng tác rất nhiều tranh cổ động cho cuộc kháng chiến. Về Sở Thông tin tuyên truyền khu I ông cùng hoạ sĩ Tạ Thúc Bình và một nghệ nhân làng Hồ tổ chức xưởng tranh tuyên truyền, hàng trăm bức tranh đã từ đây đưa đi khắp nơi.
Tháng 7/1948, tại Đại hội Văn nghệ toàn quốc, Trần Văn Cẩn được bầu vào Ban thường vụ Hội văn nghệ Việt
Năm 1951, tham gia triển lãm Mỹ thuật toàn quốc với hai bức tranh cổ động đã được giải thưởng. Năm 1953 ông cùng học sinh trường Mỹ thuật tham gia cải cách ruộng đất và đi các chiến dịch. Tháng 6/1954 Tô Ngọc Vân hy sinh, Trần Văn Cẩn thay thế đảm nhiệm Hiệu trưởng truờng Mỹ thuật và giữ cương vị này trong 15 năm (1954 -1969).
Tác phẩm 'Tát nước đồng chiêm' (Sơn mài) vẽ năm 1958, tham gia Triển lãm mỹ thuật toàn quốc lần thứ 7 được dư luận đánh giá cao đem lại cho Trần Văn Cẩn những hào hứng mới cho sáng tác. Cùng năm ông cùng đoàn Việt Nam tham gia Triển lãm Mỹ thuật quốc tế tại Matxcơva, bạn bè quốc tế hết sức thích thú với tranh sơn mài Việt Nam và coi đó là sự đóng góp cho mỹ thuật thế giới.Trở về Trần Văn Cẩn nhận thấy mỹ thuật Việt Nam cần gắn bó với cuộc sống hơn nữa. Từ đó, ông đã cho ra đời một loạt tác phẩm xuất sắc: 'Nữ dân quân vùng biển', 'Mùa đông sắp đến', 'Chân dung bác thợ lò', 'Thiếu nữ áo trắng'. Ông được bầu là đại biểu Quốc hội khoá II tại đơn vị bầu cử tỉnh Kiến An
Trong những năm kháng chiến chống Mỹ, Trần Văn Cẩn tiếp tục thành công với: 'Đảo và thuyền', 'Sương sớm', 'Cây gạo trong bản', 'Đèo nai'... Trần Văn Cẩn đi Quảng Ninh, Thanh Hoá, đến tuyến lửa Quảng Bình, Vĩnh Linh, ngược lên Trường Sơn, vào Tây Nguyên. Ông là nguời hoạ sĩ đầu tiên vào thị xã Buôn Mê Thuột ngay sau khi được giải phóng. Sung sướng và đầy hào hứng trong không khí chiến thắng, ông lại làm công việc của một cán bộ thông tin như những ngày đầu kháng chiến chống Pháp ở Từ Sơn: Dựng lễ đài, vẽ ảnh Hồ Chủ tịch khổ lớn và kể cả cắt khẩu hiệu mừng chiến thắng. Rồi ông xuôi vào miền Đông Nam Bộ, đến Sài Gòn. Trở về Hà Nội, Trần Văn Cẩn chọn lọc từ những ký hoạ, xây dựng hai tác phẩm sơn mài: 'Tiến vào lòng đất', 'Trong lòng đất' .
Trần Văn Cẩn là hoạ sĩ có tài, năng động và nhạy cảm. Ông sống nhiệt tình và đôn hậu. Với cương vị Tổng Thư ký Hội Mỹ thuật Việt Nam ông có công lớn trong việc xây dựng phong trào và xây dựng phương hướng của mỹ thuật Việt Nam.
Với những đóng góp to lớn, Trần Văn Cẩn đã vinh dự được nhận nhiều huân chương cao quý, trong đó có Huân chương Lao động hạng nhất. Ông được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh dợt I về văn học nghệ thuật (1996).
L. V. KH
1. 8 nghệ sĩ tạo hình được giải thưởng Hồ Chí Minh.- Nxb. Mỹ thuật, 1997
